Bestie, które żyły przed nami. Nowa historia pochodzenia i ewolucji ssaków

Autor: Elsa Panciroli

• Szczegółowe informacje
• Informacje dot. wydania

• Tłumaczenie: Bartosz Sałbut
  Tytuł oryginalny: Beasts Before Us: The Untold Story of Mammal Origins and Evolution
  Wydawnictwo: Prószyński i s-ka
  Seria: Na ścieżkach nauki
  Data wydania: 2023
  ISBN: 9788382953084, 9788382958881(ebook)
• Wydanie: papierowe, ebook (epub, mobi)
  Oprawa: miękka
  Liczba stron: 416

Elsa Panciroli jest szkocką paleontolożką. W swoich badaniach skupia się na anatomii i ewolucji wymarłych zwierząt, w szczególności ssaków. Obecnie pracuje w Muzeum Historii Naturalnej Uniwersytetu Oksfordzkiego i w Narodowym Muzeum Szkocji. Pisze teksty popularnonaukowe dla „The Guardian”. Można ją także znaleźć na Twiterze (@gsciencelady) Instagramie (@elsa_panciroli).o autorach

W 1971 roku odbyła się ósma, ostatnia już, polsko-mongolska wyprawa paleontologiczna na pustynię Gobi. W jej trakcie naukowcy natrafili na jedną z najbardziej niezwykłych skamieniałości – pozostałości zastygłej w walce pary dinozaurów. W klinczu, który okazał się być końcem życia obu zwierząt, zwarły się Protoceratops andrewsi i Velociraptor mongoliensis. Wyprawą tą, podobnie zresztą jak pięcioma poprzednimi, kierowała prof. Zofia Kielan-Jaworowska, nieżyjąca już nestorka polskiej paleontologii. Choć pod jej czujnym zwierzchnictwem znaleziono wiele okazów flory i fauny, jej specjalnością nie były wcale dinozaury, a ssaki. To badania ich kopalnej historii uczyniły z Kielan-Jaworowskiej jedną z największych dam paleontologii. I choć polskiej paleontolożki nie ma już wśród nas, sława jej odkryć i badań nadal odbija się echem w całym świecie.

Odnotowania sukcesów polskiej paleontologii w kontekście badań ssaków – nie tylko Kielan-Jaworowskiej – nie mogło zabraknąć w Bestiach, które żyły przed nami. Książka Elsy Panciroli opowiada historię naszej gromady i jej najbliższych krewnych. W ogólnej świadomości szeroko rozpowszechnione jest przeświadczenie, że ssaki na scenę wkroczyły de facto dopiero w wyniku kataklizmu, który zmiótł z powierzchni Ziemi nieptasie dinozaury. Wcześniej nasi mali, zahukani przodkowie, drżąc przed potężnymi gadami, kryli się po norach i wyściubiali z nich pyszczki jedynie w blasku księżyca. Panciroli pokazuje jednak, że historia ssaków jest znacznie dłuższa i bogatsza. Pierwsi przedstawiciele naszej gromady pojawili się bowiem już pod koniec triasu, czyli jakieś 200 milionów lat temu. Przez pewien czas wcale nie było też jasne, że to dinozaury będą władcami naszego globu.

Narracja Panciroli jest zasadniczo chronologiczna, choć właściwą ewolucyjną historię ssaków poprzedzają jeszcze dzieje ich odkrywania. Co istotne, część ta nie jest tylko koniecznym wstępem historycznym. Daje ona autorce okazję do podzielenia się z czytelnikiem swoimi przemyślenia z zakresu socjologii nauki. Dlaczego właściwie historia ssaków jest tak mało znana? Dlaczego ssaki i ich przodkowie nie zyskali tak dobrej prasy, jak dinozaury i ich krewniacy nie tylko w odbiorze społecznym, ale długo również wśród samych badaczy? Zresztą takich wątków „okołonaukowych” jest znacznie więcej, choćby zwrócenie uwagi, że poza chlubnymi wyjątkami paleontologia bardzo długo była zabawą dla bogatych, białych mężczyzn, co miało swoje daleko idące konsekwencje w rozumieniu ewolucji i drzewa życia. Panciroli nie ucieka też od pytań o charakterze etycznym, które wiążą się z poszukiwaniem i badaniem skamieniałości.

Dzieje ssaków Panciroli rozpoczyna od synapsydów (zwanych kiedyś gadami ssakokształtnymi), gromady powstałej pod koniec karbonu, jakieś 300 milionów lat temu, czyli około 100 milionów lat wcześniej, niż pojawiły się ssaki. Poznajemy szczegóły ich anatomicznej budowy i style życia. Przez karty książki przewija się wiele różnych gatunków tak synapsydów, jak i – później – ssaków. Możemy dowiedzieć się czegoś na temat ich rywalizacji z innymi grupami zwierząt oraz zmian, jakim podlegały w czasie.

Bestie, które żyły przed nami czyta się jednym tchem. To książka, która napisana jest bardzo przystępnym językiem, pełnym barwnych metafor (które jedynie z rzadka przybierają postać barokowej przesady), a narracja przepełniona jest humorem (w tym bardzo złośliwym), na poziomie, który rzadko się spotyka. Opowieść o dawnych zwierzętach Panciroli przetyka wątkami osobistymi i własną perspektywą spojrzenia na odkrycia i samą paleontologię. Dzięki temu, że autorka sama jest doświadczoną badaczką w tej dziedzinie, czytelnik poznać może nie tylko same znaleziska i wyniki ich badań, ale również pracę paleontologa od kuchni. Książkę ilustruje szereg czarno-białych rycin – oczywiście chciałoby się ich więcej, ale dziś w dobie internetu i urządzeń mobilnych łatwo nam wyszukać materiał ilustracyjny na własną rękę – oraz kolorowa wkładka prezentująca zdjęcia i rysunki. Po książkę sięgnąć mogą zarówno nowicjusza, jak i stare lisy popularnonaukowej literatury paleontologicznej. Oczywiście tym ostatnim łatwiej będzie narrację osadzić w dziejach życia na naszym globie, a więc i podążać za nią, ale przy uważnej lekturze nawet żółtodziób nie powinien poczuć się zagubiony.

Podsumowując, Bestie, które żyły przed nami zapełniają niejaką lukę w wydawanej w Polsce literaturze popularnonaukowej, opowiadającej ewolucyjne dzieje ssaków, której wcześniej poświęcono niewiele miejsca. Książka prezentuje aktualną wiedzę, a pasją, którą dzieli się z nami autorka-paleontolożka jest zaraźliwa. Uważajcie, bo Panciroli może złapać was na haczyk i sprawić, że sami zapragniecie zostać paleontologami i odkrywać historię naszej gromady.