Cięcia. Mówiona historia transformacji

Autor: Aleksandra Leyk, Joanna Wawrzyniak

• Szczegółowe informacje
• Informacje dot. wydania

• Wydawnictwo: Wydawnictwo Krytyki Politycznej
  Data wydania: 2019
  ISBN: 978-83-66586-00-0
  
• Wydanie: papierowe, ebook
  Oprawa: twarda
  Liczba stron: 528

Jak wyglądała transformacja oczami pracowników i pracowniczek zakładów Wedla, które były przejmowane kolejno przez PepsiCo, Cadbury i azjatycki koncern Lotto Group? Jak widzieli ją ludzie związani zawodowo z przejętym przez Heinekena browarem w Żywcu, wykupionymi przez Nestle Winiarami czy Fabryką Samochodów Osobowych w Żeraniu, którą przejęło Daewoo i AvtoZaz?

Socjolożki Aleksandra Leyk i Joanna Wawrzyniak postanowiły się tego dowiedzieć bezpośrednio od samych zainteresowanych. Rozmawiając z nimi i z pracownikami i pracownicami innych podmiotów, które przeszły drogę od socjalistycznej fabryki do międzynarodowej korporacji, autorki stworzyły brutalny i niejednoznaczny obraz polskiej transformacji. z opisu wydawcy

Uderzające jest, jak mało prac powstało o transformacji lat dziewięćdziesiątych XX wieku. W jak niewielkim stopniu gości ona w popkulturze.  A przecież, jak pokazywał K. Modzelewski, to w niej tkwi klucz do zrozumienia podziałów politycznych w Polsce po 1989 roku. Niestabilność polityczna, która cechowała lata dziewięćdziesiąte XX wieku, była związana z przemianami społecznymi, jakie zachodziły w tej dekadzie. W ciągu pierwszych czterech lat transformacji liczba zatrudnionych w przemyśle skurczyła się radykalnie. W 1990 roku w przemyśle zatrudnionych było 34 % ludzi w wieku produkcyjnym, a w 2003 udział ten spadł do 22 %. Towarzyszył temu radykalny wzrost bezrobocia (w 1990 – 4 %, w 2003 – 18 %), a usługi, w których powstawały nowe miejsca pracy, były gorzej płatne niż dawne w przemyśle. Dopiero „rozładowanie” bezrobocia przez otwarcie granic unijnych sprawiło, że władza stała się w Polsce stabilniejsza. Zbyt często zapominamy, jak duży wpływ na wyniki wyborów parlamentarnych ma kondycja finansowa społeczeństwa.

O transformacji gospodarczej słyszymy głównie z ust jej zwycięzców. Powód tego jest zresztą oczywisty. To oni nadają ton debacie publicznej. Tymczasem warto spojrzeć na nią nie tylko oczyma zwycięzców, ale też przegranych. Szczególnie że procesy, które nastąpiły w Polsce, wpisują się w szerszy proces deindustrializacji, który nastąpił w Europie zachodniej i USA. Proces ten był zaś efektem rewolucji technologicznej i globalizacji, przenoszenia produkcji do Chin, co było połączone z tryumfem ideologii neoliberalnej. Oczywiście polska rewolucja społeczna była też efektem odejścia od filozofii pełnego zatrudnienia, który dominował w czasach PRLu, co prowadziło do przerostu zatrudnienia. W PRL przemysł znajdował się oczywiście w rękach państwowych, po 1989 roku prawie cały został sprywatyzowany, w dużym stopniu znalazł się w rękach zagranicznych inwestorów, co miało zarówno dobre, ale tez złe strony.

Recenzowana praca powstała na podstawie zbioru 137 wywiadów z pracownikami 12 polskich przedsiębiorstw reprezentujących zróżnicowane branże, osadzonych w różnych lokalnych kontekstach gospodarczych i kulturowych, a także z odmienną historią. W samej książce znajdujemy wywiady z pracownikami zakładów Wedla (po prywatyzacji firma należała kolejno do PepsiCo, Cadbury, Kraft, Lotte), Celulozy i Papieru w Świeciu (stały się własnością Frantschach, a następnie Mondi), Stomilu Olsztyn (część korporacji Michelin), FSO (Daewoo, AwtoZAZ) i jednego przedsiębiorstwa, które zostało zanonimizowane. Wybór konkretnych zakładów był pewnie podyktowaną ich wielkością i znaczeniem. Książka składa się z krótkiego wstępu, równie krótkiego przypomnienia, czym była transformacja społeczna, która miała miejsce w końcu XX wieku w Polsce, wywiadów z pracownikami firm, które zmieniały strukturę własnościową, oraz zakończenia, w którym autorki przedstawiają historię zakładów i metodologię pracy.

Najpierw o minusach pracy. W prezentowanych wspomnieniach jest zbyt mało rozmów z robotnikami, a zbyt dużo z osobami lepiej wykształconymi, czyli tymi, którzy dzięki edukacji lepiej odnajdywali się w nowych warunkach. Zwolnienia pracowników, jakie towarzyszyły prywatyzacji zakładów, były związane z unowocześnianiem i automatyzacją produkcji (co dobrze widać po wspomnieniach pracowników Wedla). W efekcie częściej ofiarami restrukturyzacji padali zwykli robotnicy pracujący przy produkcji niż pracownicy biurowi. Z tej perspektywy ciekawsze są wspomnienia robotnic niż inżynierów, których wiedza o tym, co się działo w miejscu ich pracy, była większa, ale oni byli mniej zagrożeni zwolnieniami. Być może łatwiej było pozyskać do wywiadów osoby o wykształceniu średnim lub wyższym niż zawodowym, ale jest to pewien błąd. Nie do końca przekonuje mnie też układ książki. Uważam, że najpierw powinno się przedstawić metodologię pracy, potem historię prywatyzowanych zakładów, następnie ukazać wspomnienia pracowników, a na koniec przedstawić wnioski wypływające z owych wywiadów. W książce kolejność została w dużym stopniu odwrócona.

Do pozytywów tej książki można zaliczyć inne spojrzenie na proces transformacji ustrojowej i zmian w fabrykach. Widzimy w niej tamte czasy przez pryzmat jej przegranych: zwalnianych robotników i robotnic. Widzimy we wspomnieniach zmianę stosunku do pracy. Problem alkoholizmu w zakładach pracy z czasów PRLu widzimy dobrze we wspomnieniach dotyczących FSO. Z drugiej strony dostrzegamy utyskiwania pracowników, że automatyzacja pracy odbijała się negatywnie na jakości produktów, co dobrze możemy zobaczyć we wspomnieniach pracujących w Wedlu. Książka jest trochę podróżą od idealizowanych w niej przez pracowników czasów PRL po strach okresu transformacji, gdy znikła pewność pracy. Często zapominamy, że społeczeństwo to nie makroekonomia, wzrost gospodarczy nie dotyczy wszystkich, są ci, którzy radzą sobie lepiej i gorzej ze zmianami. Książka dobitnie pokazuje rozgoryczenie tych, którzy byli w latach dziewięćdziesiątych starsi i częściej padali ofiarami zwolnień, byli wysyłani na wcześniejsze emerytury, które faktycznie były ukrytym bezrobociem. Dzięki takim książkom przywraca się pamięć o zapominanej przeszłości, doświadczeniom robotników i ludzi, dla których transformacja nie była wcale sukcesem.